دستگاه عصبی، با ساختار و کار ویژه‌ای که دارد، در جهت ایجاد هماهنگی بین اعمال سلول‌ها و اندام‌های مختلف بدن تمایز و تکامل یافته‌است. خواص ویژه آن عبارتند از تأثیرپذیری نسبت به محرک‌های خارجی، ایجاد یک جریان عصبی که نمایانگر تأثیر محرک است، هدایت جریان عصبی از یک نقطه دستگاه به نقطه دیگر و سرانجام انتقال آن از یک واحد عصبی به یک واحد دیگر.

وظایف دستگاه عصبی

• تنظیم انقباض عضلات، ترشح غده­‌ها، اعمال قلب و فعالیت­‌های اندام‌­های دیگر بدن و سوخت و ساز آن­‌ها زیر نظارت دستگاه عصبی انجام می­‌گیرد.
• ارتباط اندام­‌ها و دستگاه‌­ها، هماهنگی فعالیت­‌های بدن و تأمین همبستگی و وحدت ارگانیسم.
• تطابق ارگانیسم با محیط خارج.
• تفکر، تکلم، حافظه و کلیه‌­ی تظاهرات شعوری انسان به وجود دستگاه عصبی بستگی دارد.

تقسیم بندی دستگاه عصبی

• دستگاه عصبی مركزی: درون جمجمه و كانال نخاعی قرار گرفته و شامل: مغز و نخاع است.
• دستگاه عصبی محيطی: شامل 12 جفت عصب مغزی و 31 جفت عصب نخاعی كه ارتباط دستگاه عصبی مركزی را با محيط فراهم می‌كنند.
• دستگاه عصبی خودكار: شامل دو بخش سمپاتيك و پاراسمپاتيك بوده و بخشی از دستگاه عصبی است كه كنترل غيرارادی بعضی از ارگان‌های بدن را به عهده دارد.

اجزای دستگاه عصبی

سیستم عصبی در انسان از مغز، نخاع، اندام‌های حسی و سلول‌های عصبی (نورون) تشکیل شده است که به عنوان کانال‌های ارتباطی بین ارگان‌های مختلف بدن فعالیت می‌کنند.

– سلول­‌های دستگاه عصبی

• نورون (سلول عصبی)

 نورون واحد ساختمانی و فعاليتی سيستم عصبی است. نورون يك سلول تخصص يافته است كه به تنهايی به عنوان دستگاه عصبی كوچكی فعاليت می‌كند. در همه‌ی نورون‌ها سه بخش متمايز وجود دارد. اين سه بخش عبارتنداز: جسم سلولی و زوائد سلولی كه شامل اكسون‌ها و دندريت‌ها می‌­باشد.

دندريت‌ها رشته­‌های عصبی منشعبی هستند كه كوتاه می‌­باشند و از جسم سلولی هر نورون خارج می‌­شوند. دندريت‌ها پيام عصبی را به جسم سلولی می‌­آورند همچنين در انتهای انشعاب باريك‌تر می‌گردند و نورون را با سلول‌های عصبی ديگر مرتبط می‌­سازند.

آكسون به طور معمول رشته‌ای است طويل و عمدتا فاقد انشعاب ولی در انتها منشعب است. آكسون‌­ها به طور عموم پيام عصبی را از جسم سلولی خارج می‌سازند.

در نهايت جسم سلولی نيز از يك هسته و كمی سيتوپلاسم كه شامل هسته و اندامك‌ها است تشکیل شده است.

انواع نورون

نورون‌ها را بر حسب اينكه پيام عصبي را در چه جهتی هدايت می‌كنند به سه گروه تقسيم می‌كنند:

حسی:  انتقال پیام عصبی از اندام‌های حسی و اعضای داخلی بدن به سمت مراکز عصبی.

رابط:  انتقال پیام عصبی در مراکز عصبی و برقراری ارتباط بین نورون‌های حسی و حرکتی.

حرکتی:  انتقال پیام عصبی از مراکز عصبی به کلیه‌ی بخش‌های عمل کننده­‌ی بدن مثل غده‌ها و ماهیچه‌ها.

• نوروگلی

وظيفه سلول‌های نوروگلی، تغذيه، حمايت و حفاظت از نورون­‌ها است.

– مغز

مغز، پیچیده‌ترین عضو بدن است. بیش از ۱۰۰ میلیارد سلول عصبی و میلیاردها راه عصبی را در خود جای داده است.

• مخ

بزرگترین قسمت مغز، مخ است. مخ به دو نیمه (نیمكره) تقسیم می شود كه به وسیله طنابی از رشته های عصبی به نام جسم پینه‌ای به هم متصل هستند و ارتباط دو نیمکره نیز از طریق همین رشته‌های عصبی صورت می‌گیرد. مخ مرکز احساسات، فکر کردن و حافظه است.

• نیمکره‌­های مخ

نیمکره چپ در زبان آموزی، یادگیری، تفکر ریاضی و منطق، تخصص دارد. نیمکره راست انجام دادن کارهای ظریف هنری، موسیقی را کنترل می‌کند.

• سطوح خارجی و داخلی مخ

قسمت سطحی مخ، خاکستری رنگ است و قشر مخ نامیده می‌شود. قشر مخ در انسان به علت وسعت زیاد خود و جای گرفتن در فضای محدود حالت چین خورده دارد. مراکز مربوط به دریافت و تفسیر اطلاعات رسیده از اندام‌های حسی مختلف مانند چشم و گوش و پوست در این قسمت است. قسمتی از قشر خاکستری مرکز حرکات ارادی است. لایه درونی از ماده سفید تشكیل شده است كه پیام‌ها را انتقال می­‌دهد.

• مخچه

مخچه قسمتی از مغز است که در پشت و زیر مخ قرار دارد. دارای دو نیمکره است، اما چین خوردگی‌های سطحی آن کم عمق‌تر و منظم‌تر است. قسمت سطحی مخچه را ماده خاکستری پوشانده است. مخچه بوسیله دسته تارهای عصبی به بقیه قسمت‌های دستگاه عصبی مربوط است. مخچه در کار کنترل فعالیت‌های ماهیچه‌ای به مخ کمک می‌کند. درست بالای ساقه مغز، هیپوتالاموس قرار دارد كه ارتباط بین دستگاه عصبی و غدد درون ریز را برقرار می‌كند و به تنظیم دمای بدن، خواب و رفتارهای جنسی كمك می‌كند. مغز به وسیله جمجمه و پرده‌هایی به نام مننژ محافظت می‌­شود. مایع شفاف مغزی ـ نخاعی مثل یك ضربه گیر، مغز و طناب نخاعی را در برابر آسیب محافظت می­‌كند.

• ساقه مغزی

بخشی از دستگاه عصبی مرکزی و در قسمت پایینی مغز قرار دارد و متشکل از بخش‌هایی ‌است که نخاع را به نیم‌کره‌های مخ و مخچه پیوند می‌دهد. ساقه مغز دربرگیرنده مغز میانی، پل مغز و پیاز مغز می‌باشد. این ساختارها که اطلاعات را درون دستگاه عصبی مغزی انتقال می‌دهند، نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌های بدن برعهده دارند.

– نخاع

نخاع یا مغز تیره، به بخشی از دستگاه عصبی مرکزی گفته می‌شود که در درون مجرای ستون مهره‌ها قرار دارد. بخش بالای آن در مجاورت اولین مهره گردن و انتهای آن در سطح دومین مهره کمری است. نخاع به عنوان رابطی است که فرامین صادره از مغز به سایر نقاط بدن و نیز پیام‌­های عصبی رسیده از نواحی مختلف بدن به مغز، از آن عبور می‌نمایند.

• بصل النخاع

این بخش را می‌توان به عنوان ناحیه وسیعی از نخاع تلقی نمود که شکل آن در انسان شبیه پیاز است. بصل‌النخاع پایین‌ترین مرکز عصبی واقع در استخوان جمجمه است. انتهای بصل‌النخاع به نخاع مربوط است. بصل‌النخاع از ماده سفید و رشته اعصابی تشکیل شده است و فعالیت اندام‌های داخلی بدن مانند قلب، شش‌ها و اندام‌های گوارشی را اداره می‌کند به همن سبب یکی از مهم‌ترین اجزای مغز است و آسیب وارده به آن مرگ را به دنبال دارد.

– سیستم عصبی سمپاتیک

قسمت سمپاتیک سیستم عصبی خودمختار، به خاطر نقش آن در واکنش‌­های “جنگ و گریز” به بهترین وجهی شناخته شده است. اعصاب سمپاتیک بدن را برای فعالیت بیشتر آماده می‌­کنند. هیجانات شدید، عوامل ترس آور، قرار گرفتن در برابر سرما و درد و عوامل مشابه از جمله محرک‌هایى هستند که باعث تحریک این سیستم می‌شوند. این سیستم موجب بالا رفتن ضربان قلب، افزایش فشار شریانى، افزایش قدرت انقباضات عضله قلبى، افزایش میزان جریان خون به مغز و بزرگ شدن مردمک‌­ها می‌­شود.

– سیستم عصبی پاراسمپاتیک

به طور کلى، سیستم عصبى پاراسمپاتیک یک سیستم اختصاصى با واکنش کند است، که بیشتر تمایل به ذخیره انرژى دارد. این سیستم می‌‏تواند همزمان با سیستم سمپاتیک در شرایط تهاجم و گریز فعال شود. تحریک سیستم عصبى پاراسمپاتیک داراى اثرات مخالف با سیستم سمپاتیک است و باعث نگه داشتن موجود زنده در یک وضعیت آرام و بدون تنش می‌شود. این سیستم میزان ضربان قلب و فشارخون را کاهش داده، باعث افزایش فعالیت گوارشى، انقباض مجراى برونشى و انقباض مردمک‌ها می‌‏گردد. فعالیت‌­هاى ذهنى در اثر فعالیت این سیستم نیز کاهش می‌‏یابد.